Xứ Lạng mảnh đất nơi địa đầu của Tổ quốc thơ mộng và hùng vĩ với mây núi cùng những làn điệu then, sli, lượn Tày Nùng ngọt ngào, đằm thắm. Góp phần trong việc bảo tồn và lưu truyền những làn điệu ấy chính là đội ngũ nghệ nhân của tỉnh Lạng Sơn, trong đó Nghệ nhân ưu tú Hà Mai Ven. Bà là một trong những nghệ nhân luôn hết lòng với việc sáng tác, sưu tầm và truyền dạy làn điệu Sli của đồng bào Nùng cháo cho cộng đồng.
Nghệ nhân Hà Mai Ven là người dân tộc Nùng cháo, ở xã Thụy Hùng, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn. Bà là nghệ nhân trẻ nhất của tỉnh Lạng Sơn được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú. Trong tiếng Nùng thì sli có nghĩa là thơ, người Nùng ở xứ Lạng gọi loại hình dân ca trữ tình của mình là sli, điệu hát tương tự như hát ví, hát ghẹo của người Kinh. Người Nùng có câu: "Đêm ốm dài, đêm sli ngắn”.
Hà Mai Ven là người dân tộc Nùng cháo, ở xã Thụy Hùng, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn.
Nghệ nhân Hà Mai Ven cho biết: "Từ lúc còn nhỏ khoảng 8-9 tuổi, tôi đã được nghe các anh chị, các cô, các bác trong làng hát sli sình làng rồi, nhiều khi nghe hát cả đêm. Ban đầu tôi tò mò nghe, rồi học lỏm hát theo câu được câu không, nghe nhiều rồi cũng thành quen, dần dần thấy nghe sli rất hay, giọng sli rất đặc biệt và tôi bắt đầu thuộc nhiều bài sli, sau đó những bài sli đã ngấm vào trong tôi lúc nào không hay nữa".
Và cứ thế, khi trong làng, trong xã tổ chức hát, bà thường đến xem và tranh thủ học lỏm. Chỗ nào không hiểu, không nhớ là bà hỏi các cụ cao tuổi, các anh, chị trong làng. Người biết ít thì dạy truyền miệng cho một vài câu, người biết nhiều thì dạy vài bài.
"Lúc đầu bạn bè cùng trang lứa với tôi còn chế giễu, bảo tôi sao lại đi đam mê học điệu hát mà chẳng còn ai nghe nữa, bây giờ người ta toàn nghe những bài hát mới rồi, còn ai đi nghe sli nữa. Nhưng có lẽ do duyên trời ban cho, nên từ nhỏ tôi đã rất thích sli, tôi cũng không biết mình yêu thích sli từ bao giờ nữa, chỉ nhớ là yêu thích từ bé và tôi đã bỏ ngoài tai những lời giễu cợt ấy, vẫn đam mê học những làn điệu sli của dân tộc mình mà không giải thích được vì sao".
Trong "Hội thi Liên hoan dân ca các dân tộc tỉnh Lạng Sơn" năm 1999, với chất giọng trong trẻo, mượt mà khi thể hiện làn điệu sli Nùng cháo Hà Mai Ven đã xuất sắc đoạt Huy chương Vàng. Đây là dấu mốc quan trọng trong cuộc đời của NNƯT Hà Mai Ven, tên tuổi bà đã được nhiều người yêu dân ca Xứ Lạng biết đến. Người ta gọi bà là “ Chim sơn ca của hát sli slình làng xứ Lạng”.
Cũng từ đó, hằng năm vào các dịp lễ hội, các sự kiện lớn trong và ngoài tỉnh, bà thường xuyên được mời hát sli slình làng, bà còn được mời tham gia giao lưu văn nghệ tại tỉnh Quảng Tây - Trung Quốc.
Qua việc tham gia các phong trào từ năm 1999 đến nay, bà đã đạt được nhiều huy chương, bằng khen, giấy khen, giải thưởng các loại với 1 huy chương vàng, 5 huy chương bạc, 2 giải A, 2 giải B và nhiều giải phụ khác... Bà còn đoạt Huy chương bạc khi tham gia cộng tác với Đoàn nghệ thuật tỉnh Lạng Sơn tại Liên hoan ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc năm 2018.
NNƯT Hà Mai Ven đã nghiên cứu sáng tác trên khoảng 200 bài sli, làm phong phú thêm vốn di sản văn hóa điệu sli slình làng của dân tộc Nùng Cháo ở xứ Lạng. Được đông đảo quần chúng nhân dân đặc biệt là những người yêu thích say mê làn điệu dân ca truyền thống khai thác và sử dụng rộng rãi trong việc hiếu, hỷ, lễ tết và các sự kiện văn hóa – chính trị tại địa phương.
Ông Vi Hồng Nhân - Chủ tịch Hội Bảo tồn dân ca tỉnh Lạng Sơn cho biết: "NNƯT Hà Mai Ven là người biết nhiều làn điệu hát sli slình làng, đây là một điệu sli của dân tộc Nùng cháo của vùng biên giới Lạng Sơn. Thời nay thì có ít người hát được làn điệu này.
Tham gia với Hội Bảo tồn dân ca tỉnh, Hà Mai Ven đã tổ chức và mở được nhiều lớp truyền dạy cho thế hệ trẻ, cho các con các cháu biết các làn điệu hát sli, then. Đặc biệt chị đã lan tỏa được làn điệu hát sli của dân tộc Nùng cháo (sli slình làng) được nhiều người yêu thích. Hà Mai Ven là một nghệ nhân rất tâm huyết nhiệt tình, hát sli - then cũng giỏi điều này là điều ấn tượng nhất về Hà Mai Ven".
Trải qua gần 40 năm học và thực hành nghệ thuật trình diễn, hiện nay bà có thể ghi nhớ, thuộc lòng và hát thuần thục các làn điệu dân ca truyền thống của dân tộc Tày Nùng trong đó gồm 323 bài sli, 60 bài hát then. Ngoài ra bà còn nghiên cứu, sưu tầm và chỉnh lý được khoảng trên 200 bài gồm các thể loại: sli, cỏ lẩu, phong slư và then cổ. Không chỉ sưu tầm những làn điệu sli "Vốn cổ" để giữ hồn cho dân tộc Nùng, NNƯT Hà Mai Ven còn sáng tác, đặt lời mới cho nhiều bài Sli để phù hợp với xã hội đương đại.
NNƯT Hà Mai Ven đã thành lập và ra mắt CLB Điếp sli then (Yêu dân ca) bà trực tiếp truyền dạy kiêm phụ trách CLB và CLB chính thức thành lập từ tháng 8/2017, hiện nay CLB có trên 60 thành viên, tuổi đời từ 8 đến 50 tuổi, tất cả đều là những người có chung niềm đam mê hát dân ca.
Chị Phùng Thị Sen thành viên CLB cho biết: "Chị Ven là người rất tài năng. Từ khi trong xã có CLB lớp sli - then chị em đến đây học thấy rất phấn khởi, chị Mai Ven truyền dạy cho chị em những lời hay và hướng dẫn cách luyến láy làm sao cho bài sli thêm mượt mà, đi đâu biểu diễn cũng được mọi người khen ngợi, ủng hộ nhiệt tình. Hiện nay ở trong xã không có ai hát sli được hay như chị Ven và chị cũng rất tâm huyết trong công tác truyền dạy cho mọi người".
Bằng tâm huyết với lòng say mê nghệ thuật, mong muốn những làn điệu sli của dân tộc mình sẽ được gìn giữ mãi trong văn hóa tinh thần của người Nùng, bà tiếp tục phối hợp với một số CLB trong huyện trong tỉnh để truyền dạy các làn điệu sli, hát then đàn tính, các bài đồng dao dành cho thiếu nhi nhằm góp phần gìn giữ các giá trị văn hóa của dân tộc, với bà được truyền dạy cho nhiều người khác biết yêu quý văn hóa dân tộc là một niềm vui lớn./.