Phê bình văn học, nghệ thuật rơi vào tình trạng bất lực, buông xuôi

Sáng 5/12 tại Vĩnh Phúc, Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương tổ chức Hội thảo khoa học toàn quốc “Vai trò định hướng của phê bình văn học, nghệ thuật trong hoạt động thực tiễn và sáng tạo văn học, nghệ thuật hiện nay”.

Tới dự có ông Võ Văn Thưởng, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng ban Tuyên giáo Trung ương; Chủ trì Hội thảo là PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ, Ủy viên Trung ương Đảng, Tổng Giám đốc Đài Tiếng nói Việt Nam, Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật trung ương; Nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Liên hiệp các hội Văn học nghệ thuật Việt Nam; bà Hoàng Thị Thúy Lan, Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Phúc; PGS.TS Phan Trọng Thưởng, Phỏ Chủ tịch thường trực Hội đồng.

Hội thảo khoa học toàn quốc “Vai trò định hướng của phê bình văn học, nghệ thuật trong hoạt động thực tiễn và sáng tạo văn học, nghệ thuật hiện nay”.

Phê bình văn học, nghệ thuật đang trầm lắng

Phát biểu khai mạc Hội thảo, PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ khẳng định, phê bình văn học, nghệ thuật là lĩnh vực đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn học, nghệ thuật nói riêng, sự phát triển của xã hội nói chung. Tuy nhiên, thực tiễn thời gian qua cho thấy, bên cạnh những kết quả, thành tựu đã đạt được, phê bình văn học, nghệ thuật cũng đồng thời bộc lộ những hạn chế, yếu kém, đặc biệt là ở vai trò định hướng hoạt động thực tiễn và hoạt động sáng tạo, cần phải được phân tích, đánh giá, lý giải để tìm ra giải pháp phát triển lĩnh vực này trong thời gian tới.

PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ cho biết: “Hội đồng Lý luận, phê  bình văn học, nghệ thuật Trung ương tổ chức Hội thảo này với mong muốn huy động được tâm sức, trí tuệ và đóng góp của giới văn học, nghệ thuật nhằm xây dựng hệ thống luận cứ khoa học, trên cơ sở đó tư vấn giúp Đảng, Nhà nước tiếp tục chỉ đạo và có những quyết sách đúng đắn, kịp thời để phát huy vai trò định hướng của phê bình văn học, nghệ thuật trong hoạt động thực tiễn”.

Theo PGS.TS Phan Trọng Thưởng, Phó Chủ tịch Hội đồng Lý luận Phê bình Văn học Nghệ thuật Trung ương, nhìn vào đời sống văn học, nghệ thuật những năm gần đây dễ dàng nhận thấy sự mờ nhạt, thậm chí sự vắng bóng của vai trò phê bình. Trước các yêu cầu bức thiết của đời sống xã hội và văn học, nghệ thuật như định hướng giá trị, định hướng thẩm mỹ, định hướng tiếp nhận, định hướng dư luận và định hướng sáng tạo... phê bình dường như im tiếng, rơi vào tình trạng bất lực, buông xuôi. Bên cạnh những thành tựu có vẻ khiêm tốn, vẫn còn đó các khuyết tật, non kém khiến cho phê bình không đảm đương được sứ mệnh của mình, lại luôn luôn mang tiếng là tụt hậu, ăn theo sáng tác, là nghiệp dư, là trầm lắng, là thiếu sức sống, bỏ rơi trận địa...

Phát biểu chỉ đạo tại Hội thảo, ông Võ Văn Thưởng cũng nhận định, nhìn vào thực trạng công tác phê bình văn học, nghệ thuật thời gian qua, chúng ta cũng phải thẳng thắn thừa nhận rằng, so với thực tiễn sáng tác rất sôi động, đa dạng, phong phú, thậm chí phức tạp hiện nay, phê bình đang tỏ ra trầm lắng, chưa phát huy hết vai trò và sức mạnh của mình. Trong khi những hạn chế từ lâu tích tụ chưa được giải quyết thì thực tiễn lại đang xuất hiện những vấn đề mới khiến chúng ta không khỏi lo lắng. Sự thiếu hụt về đội ngũ, nhất là ở các lĩnh vực nghệ thuật như  Âm nhạc, Múa, Điện ảnh, Mỹ thuật, Nhiếp ảnh,… diễn ra từ nhiều năm qua, đã được chỉ ra nhưng các giải pháp khắc phục chưa thực sự hiệu quả.

Ở một số diễn đàn, đã xuất hiện không ít những bài viết cảm tính, thiếu cơ sở khoa học, khen chê dễ dãi, thậm chí chịu tác động từ mặt trái của kinh tế thị trường, không những không định hướng được sáng tác và tiếp nhận mà còn làm tăng nguy cơ loạn chuẩn, loạn giá trị trong đời sống văn nghệ. Môi trường sinh hoạt phê bình thiếu vắng tinh thần khoa học, tranh luận và đối thoại, vốn là một trong những đặc trưng bản chất của phê bình.

Theo ông Võ Văn Thưởng, trước hàng loạt sự kiện, hiện tượng nóng bỏng và những vấn đề quan trọng của đời sống văn học, nghệ thuật, phê bình nhiều khi còn lúng túng, thiếu nhạy bén chính trị và nghệ thuật, chưa kịp thời, thậm chí còn mơ hồ trong nhận định, đánh giá và lý giải. Những khó khăn nhiều chiều khiến phê bình đang phải đối diện với nguy cơ hiện hữu là sự “quay lưng” của giới sáng tác và công chúng văn nghệ.

Phê bình cần phải đổi mới để khẳng định vai trò, vị trí của mình

Ông Võ Văn Thưởng cho rằng, để nâng cao chất lượng phê bình văn học, nghệ thuật, cần bắt đầu từ việc xây dựng đội ngũ các nhà phê bình chuyên nghiệp. Phê bình văn học, nghệ thuật là công việc khó khăn, nhọc nhằn, đòi hỏi người làm nghề phải hội tụ, kết tinh được cả tư duy khoa học và nghệ thuật, trí tuệ và cảm xúc, thực sự nhạy bén và có bản lĩnh vững vàng để nhận diện, đánh giá những vấn đề đang diễn ra và chưa định hình trong đời sống.

“Tự do sáng tác phải gắn liền với tự do phê bình, củng cố và phát huy không khí phê bình lành mạnh, dựa trên tinh thần tôn trọng khác biệt và đối thoại, tranh luận dân chủ, khách quan, trung thực về mọi vấn đề trong đời sống văn nghệ. Chúng ta không chấp nhận lối phê bình dung tục, cực đoan, quy chụp nhưng đồng thời cũng cần khẩn trương khắc phục tình trạng nể nang, né tránh, khen chê cảm tính, hời hợt trong phê bình. Xuất phát từ tính chất đặc thù của công việc phê bình văn học, nghệ thuật, chúng ta mong đợi và đòi hỏi cao nhưng cũng không thể khắt khe, định kiến mà cần bao dung, kiên nhẫn, ngay cả với thất bại của một số cây bút viết phê bình, nhất là với những tài năng trẻ”, ông Võ Văn Thưởng nói.

Theo PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ, những thành công, giới hạn và nguyên nhân như trên đã đặt phê bình văn học, nghệ thuật hiện nay trước những đòi hỏi cấp thiết phải đổi mới để khẳng định vai trò, vị trí của mình, thúc đẩy sự phát triển của văn học nghệ thuật. Phê bình cần nhanh chóng khắc phục tình trạng lúng túng, thiếu tỉnh táo để có được tầm nhìn bao quát, sâu rộng trước thực tiễn sáng tạo vốn đa dạng, phong phú và có chiều hướng phức tạp như hiện nay. Trên cơ sở sự phong phú, đa dạng và cởi mở của các hệ thống lý luận mới, phê bình cần xác lập đúng đắn mục đích, chuẩn mực giá trị của văn học, nghệ thuật để thể hiện tiếng nói, thái độ của mình.

Đồng thời, phê bình đang đứng trước yêu cầu thiết lập lại không khí trao đổi, đối thoại, tranh luận học thuật thẳng thắn, cởi mở trên tinh thần khoa học. Để đáp ứng yêu cầu của sự phát triển, cần có các giải pháp đủ mạnh để phát triển lực lượng, vốn là vấn đề đầy thách thức đối với phê bình văn học, nghệ thuật, đặc biệt là ở các ngành nghệ thuật. Để giải quyết những vấn đề nêu trên, tại Hội thảo, các tham luận ở những mức độ khác nhau đã đưa ra những định hướng, kiến nghị những giải pháp nhằm tiếp tục thúc đẩy sự phát triển của phê bình văn học, nghệ thuật trong thời gian tới mà trọng tâm là xây dựng và củng cố đội ngũ phê bình chuyên nghiệp, xây dựng môi trường sinh hoạt phê bình tự do, chuyên nghiệp, lành mạnh.

"Viết một bài phê bình văn học, nghệ thuật phải lao tâm khổ tứ. Đó là chưa nói đến chuyện còn phải nâng cao bản lĩnh, trách nhiệm, thấy đúng phải khen, thấy sai phải phê bình, đấu tranh chứ không thể theo dạng chung chung được. Một bài nửa khen nửa chê dễ. Nhưng một bài khen chê đúng mức, mà người ta cảm thấy đúng là ngọn roi để quất lên cho hoạt động sáng tạo có những đổi mới, để tỉnh táo ra để phát triển tốt hơn mới là điều hết sức cần thiết", PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ nói.

PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ cũng nhấn mạnh rằng: "Những phương hướng, giải pháp nêu trên cần phải được tiến hành toàn diện, đồng bộ. Đúng như đồng chí Võ Văn Thưởng đã khẳng định trong phát biểu chỉ đạo Hội thảo: “Đây là việc lớn, đòi hỏi sự vào cuộc của các cấp lãnh đạo, quản lý, sự chung tay của cả giới nghiên cứu, phê bình và văn nghệ sĩ với một kế hoạch lâu dài, căn cơ, hiệu quả, đồng thời cũng là việc chúng ta không thể trì hoãn và phải kiên trì thực hiện”".

Theo PGS.TS Nguyễn Thế Kỷ, cũng qua Hội thảo này, chúng ta càng thấy rõ hơn tinh thần trách nhiệm, tâm huyết, không khí dân chủ, cởi mở, thẳng thắn, tạo nên sự đồng cảm, đồng thuận trong đội ngũ văn nghệ sĩ, các nhà nghiên cứu, lý luận, phê bình và các nhà quản lý văn học, nghệ thuật. Bên cạnh những nội dung cơ bản đã được thống nhất, cũng còn những vấn đề cần tiếp tục tranh luận, làm rõ thông qua hoạt động thực tiễn. Hội thảo thực sự đã trở thành diễn đàn, là nơi gặp gỡ, kết nối của những nhà nghiên cứu lý luận, phê bình, văn nghệ sĩ và các nhà lãnh đạo, quản lý văn học, nghệ thuật./.